بازی درمانی (play therapy) نوعی درمان است که عمدتاً برای کودکان استفاده می شود زیرا آن ها معمولا قادر نیستند به خوبی احساسات خود را پردازش کنند و مشکلات خود را به والدین یا سایر بزرگترها بیان کنند. اگرچه ممکن است روش بازی درمانی، یک بازی معمولی به نظر برسد، اما نتایج و عملکرد آن بیشتر از یک بازی معمولی خواهد بود. از بازی درمانی کودکان می توان برای کشف و مقابله با انواع مسائل و مشکلات کودک استفاده کرد. برای آشنایی بیشتر با این روش درمانی و فواید آن تا پایان این مطلب با ما همراه باشید.
فواید بازی درمانی
بنابر ادعای سازمان بین المللی بازی درمانی، حدود 71 درصد از کودکانی که بازی درمانی انجام می دهند، ممکن است تغییرات مثبتی را تجربه کنند. در حالی که برخی از کودکان یا والدین آن ها ممکن است بازی درمانی را با تردید شروع کنند، اما با مشاهده روند پیشرفت و بهبود نتایج در کودکان، اعتماد به درمانگر بیشتر می شود. برخی از مزایای بالقوه بازی درمانی عبارتند از:
- مسئولیت بیشتر در قبال برخی رفتارها
- توسعه راهبردهای مقابله ای و مهارت های خلاقانه حل مسئله
- یادگیری احترام به خود
- ایجاد همدلی و احترام به دیگران
- بازی برای کاهش اضطراب کودکان
- یادگیری کامل بیان احساسات
- مهارت های اجتماعی قوی تر
- روابط خانوادگی قوی تر
- تشویق استفاده از زبان
- بهبود مهارت های حرکتی مختلف
آیا بازی درمانی می تواند جایگزین درمان های دیگر باشد؟
باید توجه کنید که در صورتی که تشخیص داده شود که کودک شما دارای یک بیماری روانی یا جسمی است، بازی درمانی نمی تواند جایگزین داروها یا درمان های ضروری دیگر شود بلکه لازم است که بازی درمانی کودکان را کنار سایر روش های درمانی استفاده کرد.
در چه مواردی از بازی درمانی استفاده می شود؟
اگرچه افراد در هر سنی می توانند از بازی درمانی بهره ببرند، اما معمولاً برای کودکان بین 3 تا 12 سال استفاده می شود. بازی درمانی ممکن است در شرایط مختلفی مفید باشد، مانند:
- مواجهه با اقدامات پزشکی، بیماری مزمن یا مراقبت های تسکینی
- تأخیر رشدی یا اختلالات یادگیری
- رفتارهای مشکل ساز در مدرسه
- رفتار پرخاشگرانه یا عصبی
- مسائل خانوادگی، مانند طلاق، جدایی، یا مرگ یکی از اعضای نزدیک خانواده
- بلایای طبیعی یا حوادث آسیب زا
- خشونت خانگی، سوء استفاده یا بی توجهی
- اضطراب، افسردگی، اندوه
- اختلالات توالت کردن
- اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD)
- اختلال طیف اوتیسم (ASD)
بازی درمانی چگونه کار می کند؟
بسته به سن و مرحله رشد، کودکان ممکن است مهارت های زبانی بزرگسالان را نداشته باشند. آنها ممکن است چیزی را احساس کنند، اما نتوانند به خوبی آن را به یک بزرگسال بیان کنند یا بزرگسال قابل اعتمادی نداشته باشند که با او به خوبی ارتباط برقرار کنند. از سوی دیگر، بزرگسالان می توانند نشانه های کلامی و غیرکلامی کودک را اشتباه تعبیر کنند یا به آن ها بی توجهی کنند. بازی درمانی کودکان به آن ها یاد می دهد که جهان و جایگاه خود را در آن درک کنند. اینجا جایی است که آنها آزادند تا احساسات درونی و عمیق ترین احساسات خود را به نمایش بگذارند. اسباب‌بازی‌ها می‌توانند به عنوان نماد عمل کنند و معنای بیشتری پیدا کنند. از آنجایی که کودک نمی تواند به اندازه کافی خود را در دنیای بزرگسالان بیان کند، درمانگر به کودک در دنیای خود و در سطح خود می پیوندد.
نحوه انجام بازی درمانی
بازی درمانی بسته به درمانگر و نیازهای خاص کودک متفاوت خواهد بود. برای شروع، ممکن است لازم باشد درمانگر کودک را در حال بازی مشاهده کند. همچنین ممکن است با کودک، والدین یا معلمان مصاحبه جداگانه انجام دهد. پس از یک ارزیابی کامل، درمانگر برخی از اهداف درمانی را تعیین می‌کند و برنامه‌ای برای چگونگی ادامه آن تدوین می‌کند. بازی به کودک کمک می کند تا احساسات خود را کشف کند و با آسیب های حل نشده مقابله کند. به این ترتیب، کودکان می توانند مکانیسم های مقابله ای جدید و نحوه تغییر دادن رفتارهای نامناسب را بیاموزند. بازی درمانی کودکان معمولا توسط متخصصانی که دارای مجوز هستند مثل روانشناسان، روانپزشکان، درمانگران رفتاری و شغلی، فیزیوتراپیست ها و مددکاران اجتماعی انجام می شود. علاوه براین، انجمن هایی نیز ممکن است در کشورهای مختلف وجود داشته باشد که برنامه‌های آموزشی تخصصی برای متخصصان سلامت روان، مشاوران مدرسه و والدین ارائه کنند.
توجه به تعامل کودک با اسباب بازی ها
در مورد نحوه تعامل کودک با انواع مختلف اسباب بازی و چگونگی تغییر رفتار آنها از جلسه ای به جلسه دیگر می توان چیزهای زیادی را آشکار کرد. آنها ممکن است از بازی برای نشان دادن ترس ها و اضطراب ها، به عنوان یک مکانیسم تسکین دهنده، یا برای درمان و حل مشکل استفاده کنند. درمانگران از این مشاهدات به عنوان راهنما برای مراحل بعدی استفاده می کنند. هر کودک متفاوت است، بنابراین درمان، متناسب با نیازهای فردی آنها انجام می شود. با پیشرفت درمان، می توان رفتارها و اهداف را دوباره ارزیابی کرد. درمانگران همچنین به نحوه برخورد کودک با جدا شدن از والدین، نحوه بازی تنها و نحوه واکنش آنها هنگام بازگشت والدین توجه میکنند. در برخی موارد، درمانگر ممکن است والدین، خواهر و برادر یا سایر اعضای خانواده را وارد بازی درمانی کند. این کار می تواند به آموزش حل تعارض و بهبود پویایی خانواده کمک کند.
انواع رویکردها در بازی درمانی
جلسات بازی درمانی کودکان معمولا 30 دقیقه تا یک ساعت طول می کشد و یک بار در هفته یا بیشتر برگزار می شود. تعداد جلسات مورد نیاز بستگی به کودک و میزان پاسخ او به این نوع درمان دارد. درمان می تواند به صورت فردی یا گروهی انجام شود. بازی درمانی می تواند دستوری یا غیر مستقیم باشد. در رویکرد دستوری، درمانگر با مشخص کردن اسباب‌بازی‌ها یا بازی‌هایی که در جلسه استفاده می‌شود، رهبری را برعهده خواهد گرفت و بازی را با هدفی خاص هدایت می کند. در رویکرد غیر مستقیم کودک می تواند بازی ها را به دلخواه انتخاب کند. آن ها آزادند که به روش خودشان بازی کنند. درمانگر از نزدیک نظاره گر است و در صورت لزوم مشارکت خواهد کرد. جلسات باید در محیطی برگزار شود که کودک در آن احساس امنیت کند و محدودیت‌های کمی وجود داشته باشد.
تکنیک های بازی درمانی
درمانگر در طی مراحل بازی درمانی کودکان ممکن است از تکنیک هایی استفاده کند که شامل موارد زیر است:
- تجسم خلاق
- داستان سرایی
- نقش آفرینی
- گوشی های اسباب بازی
- عروسک ها، حیوانات عروسکی و ماسک ها
- هنر و صنایع دستی
- آب بازی و شن بازی کودکان
- بلوک ها و اسباب بازی های ساختمانی
- رقص و حرکت خلاق
- بازی موزیکال
نمونه هایی از بازی درمانی
راه های مختلفی وجود دارد که درمانگر می تواند از بازی درمانی برای شناخت کودک و کمک به او برای مقابله با مشکلاتش استفاده کند. به عنوان مثال، درمانگر ممکن است به کودک یک خانه اسباب بازی و چند عروسک و یا ماشین اسباب بازی پیشنهاد دهد و از وی بخواهد تا مشکلاتی را که در خانه یا بیرون خانه دارد حل کند. یا ممکن است کودک را تشویق کند که از عروسک های دستی برای بازآفرینی چیزی که از نظر آنها استرس زا یا ترسناک است استفاده کند. فرایند بازی درمانی کودکان می تواند به سادگی پرسیدن سوال از وی باشد در حالی که کودک در حال طراحی یا نقاشی است. این کار با هدف به دست آوردن بینش در مورد روند فکری کودک انجام می شود. برای تشویق به حل مسئله، همکاری و مهارت های اجتماعی نیز می توان با کودک بازی های مختلفی انجام داد.
بازی درمانی با خمیر اسلایم
بسیاری از بچه ها می گویند که خمیر اسلایم نوعی خاصیت آرامش بخش و تمرکز دارد. به طور کلی خمیرهای بازی، از انواع بازی های حسی هستند، یعنی حواس را تحریک می کنند. بازی حسی می تواند برای بچه ها آرامش بخش باشد و به همین دلیل اغلب در بازی درمانی استفاده می شود. فشار دادن و کشش که اکثر افراد به طور طبیعی هنگام بازی با این نوع خمیر انجام می دهند می تواند به کاهش تنش کمک کند و موجب افزایش آرامش در کودک شود.
درمان با انواع پازلها
اضطراب یکی از اختلالات روانی است که می تواند در کودکان ایجاد شود و در روند رشد و سلامت روانی و جسمی کودک اختلال ایجاد کند. یکی از راه های مقابله با اضطراب در کودکان بازی درمانی با پازل است. پازل مزایای زیادی دارد که آن را برای کاردرمانی کودکان مناسب کرده است. برای مثال پازل های منبت کاری، و پازل های کلمات، ابزارهای درمانی رایج برای کودکان مبتلا به اختلال نقص توجه و بیش فعالی هستند. از پازل ها می توان برای کمک به کودکان مبتلا به اختلالات پردازش حسی برای اصلاح ادراک بصری و هماهنگی استفاده کرد. همچنین پازل اغلب برای کمک به تقویت هماهنگی در کودکان مبتلا به دیسپراکسی نیز استفاده می شود.
مزایای پازل ها
مزایای پازل برای رشد کودک را می توان به سه گروه اصلی طبقه بندی کرد:
- مزایای شناختی: پازل ها بازی های حل مسئله هستند و می توانند پردازش بصری، ادراک، سازماندهی، توالی، تمرکز و موارد دیگر را آموزش داده و تقویت کنند.
- فواید بدنی: اگرچه پازل ها موجب ایجاد تحرک چندانی نمی شوند اما برخی از آن ها مثل پازل های چوبی سه بعدی، نیاز به هماهنگی حرکتی خوب و استفاده کنترل شده از اندام فوقانی دارند.
- فواید عاطفی: پازل ها همچنین به آموزش صبر و اعتماد به نفس کمک می کنند. حل یک پازل زمان و تلاش می خواهد، و یک پازل تکمیل شده احساس غرور در موفقیت فرد، به ویژه در کودکان، ایجاد می کند.
بازی درمانی با شن
درمان با شن یا ماسه بازی، یک رویکرد درمانی است که برای افرادی استفاده می شود که یک رویداد آسیب زا مانند سوء استفاده یا یک حادثه فاجعه بار را تجربه کرده اند. اگرچه این نوع درمان اغلب برای کودکان مورد استفاده قرار می گیرد، اما شن بازی درمانی برای نوجوانان و بزرگسالان نیز می تواند مفید باشد. تحقیقات نشان می‌دهد که درمان با شن و ماسه علائم بسیاری از مسائل مربوط به سلامت روان را کاهش و تاب‌آوری را افزایش می‌دهد. علاوه بر این، درمان با شن بازی اغلب یک تجربه حسی لذت بخش است که بیان طبیعی احساسات را تسهیل می کند و ممکن است به عنوان بخشی از درمان فردی، گروهی یا خانوادگی استفاده شود.
مطالعاتی در مورد تاثیر شن بازی
مطالعات زیادی در مورد تاثیر شن و ماسه بازی برای درمان انواع مشکلات انجام شده است که در اینجا به بخشی از آن ها اشاره می شود. مطالعه ای در کره نشان داد که بازی شن درمانی به عنوان بخشی از مشاوره مدرسه منجر به بهبود عزت نفس و تغییرات قابل توجهی در مشکلات عاطفی در کلاس چهارم و پنجم می شود. یک بررسی دیگر که بر روی کودکان 4 و 5 ساله با مشکلات رفتاری بیرونی انجام شد، نشان داد که این کودکان پس از 30 دقیقه شن بازی گروهی رفتار پرخاشگرانه کمتری از خود نشان دادند. آنها دو بار در هفته و به مدت 16 جلسه در درمان شرکت کردند. مطالعه کوچک دیگری در کره شامل سه کودکی بود که شاهد خشونت خانگی بودند. این نشان داد که موسیقی و تصاویر حمایتی همراه با بازی شن درمانی سازگاری عاطفی و رفتاری را پس از شش جلسه بهبود بخشید.
کتاب درمانی
درمانگران ممکن است از فرزند شما بخواهند که یک داستان «روزی روزگاری» تعریف کند تا ببینند کودک چه چیزی را ممکن است به نمایش بگذارد. یا ممکن است داستان هایی بخوانند که مشکلی مشابه مشکل فرزند شما را حل کند. این نوع بازی درمانی را کتاب درمانی نیز می گویند.
بازی درمانی برای بزرگسالان
بازی درمانی فقط مختص به کودکان نیست. نوجوانان و بزرگسالان نیز ممکن است در بیان احساسات درونی خود با استفاده از کلمات مشکل داشته باشند. بزرگسالانی که ممکن است از بازی درمانی سود ببرند شامل افرادی هستند که تحت تأثیر موارد زیر قرار دارند:
- ناتوانی های ذهنی
- زوال عقل
- بیماری های مزمن و بستری طولانی در آسایشگاه
- مصرف مواد
- تروما و آزار جسمی
- مسائل مدیریت خشم
- اختلال استرس پس از سانحه (PTSD)
- مسائل حل نشده دوران کودکی
هنگام کار با بزرگسالان، یک درمانگر ممکن است از نقش آفرینی نمایشی یا درمان با سینی شنی استفاده کند تا به شما کمک کند با احساساتی که صحبت کردن در مورد آنها سخت است، ارتباط بگیرید. این روش های درمانی می توانند به شما کمک کنند تا روی استراتژی هایی برای مقابله با سناریوهای خاص کار کنید. بازی درمانی برای بزرگسالان ممکن است به عنوان مکمل سایر انواع درمان و داروها استفاده شود.
منابع: healthline، cheshirefitnesszone، verywellmin